Czerniak złośliwy, prowadzi w statystykach zgonów, mimo, że nie jest najczęstszym rodzajem raka skóry występującym w Polsce. Od trzech dekad notuje się wysoką dynamikę wzrostu liczby zachorowań u obu płci we wszystkich grupach wiekowych, a od połowy lat 60. umieralność na tę chorobę wzrasta. Przełom w leczeniu czerniaka, który dokonał się w ostatnich czterech latach ma szansę odwrócić ten trend.

Wczesna diagnoza a rozwój choroby

Czerniak jest zlokalizowany na skórze, co daje pacjentowi i lekarzowi szansę rozpoznania zmiany we wczesnym stadium rozwoju, w którym w 90 proc. przypadków można go wyleczyć chirurgicznie.

Lekarz ocenia znamiona barwnikowe w oparciu o tzw. System ABCDE, który opisuje najczęstsze kliniczne cechy czerniaka. Przeprowadzając samokontrolę skóry należy korzystać z tych samych kryteriów, których używają specjaliści:

A jak asymetria – w odróżnieniu od łagodnych zmian, które są zwykle okrągłe lub owalne, czerniak jest asymetryczny
w każdym kierunku, ma nieregularny kształt.

B jak brzegi – które u czerniaka są nierówne lub postrzępione.

C jak czarny, czerwony lub zupełnie inny – od jasnobrązowego, przez niebieski, po stalowy, często z niejednorodnym rozkładem barwnika.

D jak duży o średnicy większej niż 5 mm lub jak dynamika (ang. dynamics) zmian morfologicznych guza.

E jak wzniesienie lub ewolucja (ang. elevation lub evolution) – uwypuklenie powierzchni zmiany ponad poziom sąsiadującego naskórka, które nie musi być wyczuwalne jako zgrubienie.

Typowy czerniak to zmiana, która rozwinęła się na skórze, na której nie znajdowały się wcześniej znamiona barwnikowe (tzw. pieprzyki) lub na podstawie istniejącego już znamienia i charakteryzuje się asymetrycznym kształtem, nierównym brzegiem, niejednorodnym zabarwieniem oraz średnicą przekraczającą 5 mm.

Niestety niespełna 50 proc. wczesnych czerniaków skóry odpowiada temu opisowi. Dlatego osobista czujność nie zastąpi wizyty u dermatologa, podczas której lekarz wykona dermoskopię (dermatoskopię) – badanie całej powierzchni ciała z użyciem podświetlanej lupy – i zleci biopsję wycinającą podejrzanie wyglądających zmian.

Co ważne, dermatologa nie zastąpi kosmetyczka – zmiany barwnikowe nie są wyłącznie problemem estetycznym, dlatego wypalenie lub nieumiejętne wycięcie znamienia może pozbawić lekarzy informacji na temat pierwotnego ogniska nowotworu, odsunąć prawidłowe rozpoznanie w czasie i pogorszyć rokowanie pacjenta.

Nowe technologie leczenia czerniaka

Znaczącą część przypadków czerniaka złośliwego wciąż rozpoznaje się w III stopniu zaawansowania klinicznego, kiedy nowotwór jest nieoperacyjny. Jeszcze trzy lata temu pacjenci z przerzutowym czerniakiem (IV stopień zaawansowania klinicznego) przeżywali średnio do 6 miesięcy, 35 proc. pacjentów, u których stosowano chemioterapię przeżywało jeden rok, zaś 5-letnie przeżycia dotyczyły tylko 10 proc. chorych.

Wprowadzenie terapii ukierunkowanej molekularnie jednym lekiem oraz immunoterapii pozwoliło podnieść liczbę pacjentów z zaawansowanym czerniakiem przeżywających rok do ok. 70 proc. Średnia przeżycia pacjentów leczonych inhibitorem genu BRAF to 20 miesięcy. Natomiast aż 25 miesięcy, czyli ponad dwa lata może średnio żyć pacjent po zastosowaniu terapii skojarzonej celowanej, czyli jednoczesnego leczenia inhibitorami genów BRAF i MEK, na które polscy pacjenci ciągle czekają.

Inhibitory BRAF i inhibitory MEK powodują szybką odpowiedź i kontrolę nowotworu u przeważającej liczby chorych na zaawansowane czerniaki z mutacją genu BRAF. Terapia skojarzona celowana molekularnie jest bardziej efektywna niż monoterapia, a jakość życia pacjentów poprawia się dzięki innemu niż w monoterapii profilowi toksyczności.

Największą korzyść z celowanej terapii skojarzonej odnoszą chorzy, u których enzym LDH (dehydrogenazy mleczanowej) wyjściowo jest w zakresie normy. Ich mediana całkowitego przeżycia może wynosić według badań aż 45 miesięcy.

Populacja BRAF-dodatnia

Mutacja genu BRAF, odpowiada za tworzenie nieprawidłowego białka, elementu szlaku sygnałowego kinaz MAPK, które napędza podział komórki odpowiadający za rozwój nowotworu. Tę nabytą zmianę obserwuje się u 50-70 proc. chorych, u których czerniak rozwinął się w lokalizacji nienarażonej na długotrwałe działanie promieni słonecznych. BRAF V600 jest dominującym zaburzeniem molekularnym będącym podłożem rozwoju czerniaka skóry. Obecność tej mutacji, wykrywana dzięki analizie kwasów nukleinowych, przekłada się na konkretny obraz kliniczno-patologiczny choroby oraz bardziej agresywny przebieg na etapie rozsiewu.

Terapia ukierunkowana molekularnie to leczenie działające przeciw przyczynie choroby, dopasowane do jej przebiegu. Identyfikacja przyczyny pozwala zaś na dobranie odpowiedniego leku.

Diagnostyka molekularna mutacji genu BRAF jest niezbędna u chorych z przerzutami.